វត្តស្រែប្រាំង ឬវត្តបឹងកោះស្រែប្រាំង គឺជាវត្តមានព្រះវិហារចាស់ ស្ថិតនៅក្នុងឃុំឫស្សីស្រុកខាងលិច ស្រុកកំពង់ត្រាច ខេត្តកំពត ក្បែរព្រំដែនកម្ពុជា-វៀតណាម (ព្រែកចាក)។ ព្រះវិហារសង់អំពីបេតុង កសាងឡើងដោយសទ្ធា និងចំណេះរបស់ពុទ្ធបរិស័ទក្នុងភូមិជាចំណុះជើងវត្ត។ បើផ្អែកតាមចំណារលើហោជាង ព្រះវិហារវត្តនេះកសាងក្នុងពុទ្ធសករាជ២៥០៨ គ្រិស្តសករាជ១៩៦៥ ហើយនៅលើជញ្ជាំងខាងក្នុងគេឃើញមានគំនូរជាង៥០ផ្ទាំង និយាយលម្អិតអំពីរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ ព្រមទាំងគំនូរជិត៤០ផ្ទាំងនិយាយអំពីរឿងជាតក និងរឿងផ្សេងៗ។ ប៉ុន្តែជាអកុសល របបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យបានយកព្រះវិហារនេះធ្វើជារោងម៉ាស៊ីន និងលុបបំផ្លាញគំនូរផង។
ព្រះវិហារវត្តស្រែប្រាំង គឺជាព្រះវិហារមានកំពូលបុស្បុកមុខព្រហ្មនៅលើដំបូល ឬអ្នកស្រាវជ្រាវហៅថា «ព្រះវិហារមណ្ឌប»។ ព្រះវិហារនេះសង់នៅលើខឿនកម្ពស់ប្រហែលជាង១ម៉ែត្រ ជញ្ជាំងជុំវិញចាក់បេតុង ពុំប្រើឥដ្ឋឡើយ ហើយជាជញ្ជាំងជាប់នឹងសសរខាងក្រៅ។ ផ្នែកខាងមុខមានទ្វារចូលធំមួយ អមដោយបង្អួចពីរសងខាង។ រីឯខាងក្រោយមានទ្វារតូចៗពីរសងខាង និងបង្អចមួយនៅកណ្តាល តែក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ គេបានបំផ្លាញជណ្តើរ និងបិទទ្វារខាងត្បូងចោលទុកដល់សព្វថ្ងៃ។ ចំណែកនៅលើជញ្ជាំងចំហៀងមានបង្អួចម្ខាង៥។
ដំបូលព្រះវិហារ គឺជាប្រភេទដំបូលបេតុង តែផ្ទៃខាងលើគេឆ្លាក់ឱ្យជាក្រឡាសណ្ឋានដូចក្បឿង ដែលកម្រឃើញមាននៅតាមបណ្តាព្រះវិហារផ្សេងៗ។ ចំណែកតាមចែងដំបូលនីមួយៗលម្អដោយនាគដងក្តារ។ លើហោជាងខាងមុខ និងខាងក្រោយបំពាក់ជហ្វាម្ខាង២ ហើយលើហោជាងចំហៀង (ស្តាំ-ឆ្វេង) បំពាក់ជហ្វាម្ខាង២ដូចគ្នា។ លើកំពូលព្រះវិហារ គឺជាកំពូលបុស្បុកស្រួចខ្ពស់ឡើងលើ ដែលមានព្រហ្មមុខបួន និងឆ័ត្ររួត៥ ថ្នាក់នៅខាងចុងបំផុត។ នៅតាមក្បាលសសរ មានលម្អរូបគ្រុឌនិងកិន្នរ។ សូមបញ្ជាក់ថា ផ្នែកខាងក្រៅនៃព្រះវិហារនេះ ពុំមានលាបពណ៌អ្វីឡើយ។
ហោជាងទាំង៤ នៃព្រះវិហារវត្តស្រែប្រាំង គឺជាផ្ទៃហោជាងបេតុង ឆ្លាក់លម្អដោយរូបព្រះកាល (រាហ៊ូ) ព័ទ្ធជុំវិញដោយក្បាច់ដ៏សាមញ្ញតាមចំណេះសិល្បៈអ្នកស្រុក។ ប៉ុន្តែចំពោះហោជាងខាងមុខ ហោជាងខាងក្រោយ និងហោជាងខាងជើង មានចំណារខ្លីៗអំពីព្រះនាមព្រះចៅអធិការវត្តដែលផ្តួចផ្តើមកសាងព្រះវិហារ និងកាលបរិច្ឆេទនៃការកសាងព្រះវិហារ។ ហោជាងខាងមុខមានចំណារថា «អ៊ូច មូល ចៅអធ្វិការ” [អ៊ូច មូល ចៅអធិការ]។ ហោជាងខាងលិច មានចំណារថា “ព.ស២៥០៨, គ.ស១៩៦៥» [ពុទ្ធសករាជ២៥០៨ គ្រិស្តសករាជ១៩៦៥] និងនាមអ្នកមានសទ្ធាសាងសង់។ ចំពោះហោជាងខាងជើងមានចំណារថា «ព.ស. ២៥០៨, គ.ស. ១៩៦៥, ចុល្លសករាជ១៣២៧, មហាសករាជ១៨៨៧» [ពុទ្ធសករាជ២៥០៨, គ្រិស្តសករាជ១៩៦៥, ចុល្លសករាជ១៣២៧, មហាសករាជ១៨៨៧]។
ចំពោះផ្នែកខាងក្នុងនៃព្រះវិហារវត្តស្រែប្រាំង មានសសរបេតុងមូលធំៗពីរជួរសងខាងល្វែងគ្រឹះ ទ្រពិតានបេតុងនៅផ្នែកខាងលើ។ សសរខ្លះរបេះក្បាច់លម្អ ហើយសសរខ្លះទៀតមានស្លាកស្នាមត្រូវអំបែកគ្រាប់ផ្លោងកាលសម័យសង្រ្គាមផង។ នៅផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារនេះដែរ គេឃើញនៅសល់ការ៉ូកម្រាលបែបបុរាណដែលមានពីរបែប គឺក្រាលរៀបចែកល្វែងគ្រឹះ និងរបៀង។
ព្រះជីវ៍ធំក្នុងព្រះវិហារវត្តស្រែប្រាំងសព្វថ្ងៃ តម្កល់លើបល្ល័ង្កយ៉ាងសាមញ្ញ កម្ពស់ស្មើទ្រូង ដែលកសាងឡើងវិញកាលពីឆ្នាំ១៩៨១។ ព្រះបដិមាព្រះជីវ៍ធំ គង់ក្នុងកាយវិការផ្ចាញ់មារ នៅលើបល្ល័ង្កខ្ពស់មួយទៀត ព្រមទាំងមានព្រះបដិមាព្រះសិអារ្យមេត្រីនៅខាងមុខ ព្រះបដិមាព្រះអង្គទ្រង់បាត្រអមសងខាង និងព្រះពុទ្ធបដិមាតូចៗជាច្រើនអង្គ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះគេដឹងថា ព្រះបដិមាព្រះជីវ៍ដើមតម្កល់ក្នុងព្រះវិហារនេះ ត្រូវគេវាយបំបាក់បំផ្លាញកាលសម័យសង្រ្គាម ហើយព្រះសង្ឃ អាចារ្យ គណៈកម្មការវត្ត និងពុទ្ធបរិស័ទបានប្រទះឃើញនៅទីផ្សេងៗ ហើយប្រមូលមកតម្កល់លើបល្ល័ង្កត្រង់ចំហៀងព្រះជីវ៍ធំទុកជាវត្ថុសក្ការៈគោរពបូជា។ បើពិនិត្យសើៗលើបំណែកព្រះជីវ៍នោះ គេឃើញមានស្នាមលាបម្ស័ក្រ និងទឹកមាសផង។ សូមបញ្ជាក់ម្តងទៀតថា កាលពីសម័យសង្រ្គាម គេបានយកព្រះវិហារនេះធ្វើរោងម៉ាស៊ីន ដែលសល់ស្លាកស្នាមអាងទឹកម៉ាស៊ីន (ម៉ាស៊ីនកិនស្រូវ?) និងស្នាមលុបគំនូរដល់សព្វថ្ងៃ។
ដោយឡែក គំនូរនៅលើជញ្ជាំងខាងក្នុងព្រះវិហារ គឺទឹកដៃដ៏ល្អឆើតរបស់វិចិត្រករឈ្មោះ អ៊ិត អ៊ីង។ សាច់រឿងគំនូវបង្ហាញយ៉ាងវិសេសអំពីរឿងពុទ្ធប្រវត្តិនៅជួរខាងលើ ហើយរឿងជាតក និងរឿងផ្សេងៗនៅជួរខាងក្រោម។ ខ្លឹមសារគំនូរនីមួយៗ ខណ្ឌដោយបន្ទាត់ពណ៌ក្រហម ចែកប្រធានបទតាមផ្ទាំងផ្សេងៗគ្នា ដោយផ្តើមចេញពីប្រធានបទទី១គឺ «សម្តេចសីហនុផ្ទេរាជឱ្យប្របាទស្រីសុទ្ធោទនៈ [សម្តេចសីហនុផ្ទេររាជឱ្យព្រះបាទស្រីសុទ្ធោទន៍]» និងបន្តមក «ពួកទេវតាអារធនាព្រះសន្តុសិតទេវបុត្រឱ្យច្យុតមកចាប់កំណើត» រហូតមកបញ្ចប់ត្រង់ព្រះអង្គបរិនិព្វាន។
ជារួមមក ព្រះវិហារវត្តស្រែប្រាំង គឺជាសំណង់ព្រះពុទ្ធសាសនានៅតាមស្រុកស្រែជនបទ ដែលស្តែងឱ្យឃើញពីសទ្ធា និងចំណេះដឹងស្ថាបត្យកម្ម-សិល្បៈ (គំនូរ) របស់អ្នកស្រុកសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយម។ រីឯចំណេះដឹងអំពីរឿងពុទ្ធប្រវត្តិដែលលើកមកគូរសោត បង្ហាញប្លែកពីវត្តផ្សេងៗដែលអ្នកស្រាវជ្រាវធ្លាប់ជួបប្រទះ ជាពិសេសរបៀបនៃការផ្តើមសាច់រឿងពុទ្ធប្រវត្តិ។ លើសពីនេះ ការគូរបង្ហាញរឿងជាតក អន្លើខ្លះនៃរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ និងរឿងផ្សេងៗនៅជួរខាងក្រោម ក៏ជារបៀបថ្មីដែលកម្រឃើញតាមវត្តផ្សេងៗ ដែលគួរមានការសិក្សាវិភាគវែងឆ្ងាយទៅថ្ងៃមុខ៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀន សុវណ្ណមរកត
