វត្តរោងដំរី ស្ថិតនៅក្នុងសង្កាត់កំពង់លាវ ក្រុងព្រៃវែង ខេត្តព្រៃវែង។ ព្រះវិហារវត្តនេះជាព្រះវិហារជហ្វាបួនដ៏ធំទូលាយ ហើយបើផ្អែកតាមសាវតារវត្តឱ្យដឹងថាព្រះវិហារកសាងឡើងតាំងពីរវាងពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍ទី៤០ ដែលបានឆ្លងកាត់សង្រ្គាមជាច្រើនជំនាន់មកហើយ។ អ្នកស្រុកនិទានថា ដើមឡើយនៅក្នុងព្រះវិហារវត្តធ្លាប់តម្កល់ព្រះពុទ្ធបដិមាសំរឹទ្ធមួយព្រះអង្គដ៏មានបារមីខ្លាំងពូកែ។ ប៉ុន្តែជាអកុសលនៅសម័យកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ គេបានយកព្រះវិហារធ្វើជាកន្លែងចិញ្ចឹមសត្វ ហើយក្នុងរវាងទសវត្សរ៍ទី៩០ ព្រះបដិមាសំរឹទ្ធត្រូវជនទុច្ចរិតចូលប្លន់យកទៅបាត់ទាំងយប់។
ជាការពិត បើផ្អែកតាមផ្ទាំងចារឹកចារជាប់ជញ្ជាំងខាងលិចនៃព្រះវិហារវត្តរោងដំរី(រូបលេខ២) ឱ្យដឹងថាចាប់តាំងពីកកើតវត្តមក វត្តនេះបានការផ្ចុងផ្តើមជ្រោមជ្រែងខ្លាំងពីសំណាក់ព្រះសង្ឃមួយអង្គព្រះនាម យក់ យិម ដែលមាននាទីជាព្រះចៅអធិការវត្ត និងជាអតីតអនុគណគណៈមហានិយាយ ដឹកនាំរៀបចំបរិវេណវត្ត ចាក់ដីបំពេញថ្លុកត្រពាំងឱ្យរៀបស្មើ ជីកស្រះ១ និងសាងកុដិក្បឿងចំនួន៨ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៥។ លុះដល់ឆ្នាំ១៩៣៦ ព្រះអង្គបានដឹកនាំកសាងសាលាបាលី សាលាសម្មាធិ ជាវគម្ពីរព្រះត្រ័យបិដកតម្កល់ទុកក្នុងសាលា ហើយនិមន្តអាចារ្យមកបង្រៀនផង។ ចូលដល់ឆ្នាំ១៩៤៦ ព្រះអង្គបានដឹកនាំពុទ្ធបរិស័ទកសាងព្រះវិហារជាថ្មី។ ដូច្នេះតាមរយៈសេចក្តីចុងក្រោយនេះ បានន័យថាព្រះវិហារវត្តរោងដំរីកកើតឡើងយូរយារណាស់មកហើយ។
ដូចបានបញ្ជាក់មកខាងលើ ព្រះវិហារវត្តរោងដំរីជាទម្រង់ព្រះវិហារជហ្វាបួនមួយបែបដែលសាងសង់ឱ្យមានលក្ខណៈធំទូលាយជាងព្រះវិហារជហ្វាបួនផ្សេងៗ។ ដំបូលព្រះវិហារ គេសង់ឡើងឱ្យមានរាងជ្រាលចុះសងខាងបីថ្នាក់ ហើយប្រក់ប្រភេទក្បឿងរលោង (គេពុំចាំថាជួសជុលឆ្នាំណាឡើយ) (រូបលេខ៣-៤)។ ព្រះវិហារនេះសង់នៅលើខឿនថ្មខ្ពស់បីថ្នាក់ មានជណ្តើរឡើងតែផ្នែកខាងមុខ និងខាងក្រោយ ព្រមទាំងមានទ្វារចូលខាងក្រោយពីរ ខាងមុខបី និងចំហៀងសងខាងម្ខាងពីរ។ ជុំវិញព្រះវិហារ មានសសរបេតុងមូលធំៗ និងជញ្ជាំងរៀបឥដ្ឋបូកកំបោរបាយអរ ទ្រដំបូលនិងគ្រឿងបង្គុំឈើផ្នែកខាងលើ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ នៅជុំវិញខឿនព្រះវិហារ គេសង្កេតឃើញមានចេតិយបុរាណៗដែលមានសភាពបាក់បែកមួយចំនួនគួរឱ្យកត់សម្គាល់។
ព្រះវិហារមើលពីក្រោយ
ដោយឡែក ប្រសិនបើមើលលម្អិតលើការតុបតែងនៅតាមចុងដំបូល គេឃើញមានលម្អដោយនាគចែង ហើយតាមក្បាលសសរជុំវិញ លម្អដោយគ្រុឌនិងអៃរ៉ា ព្រមទាំងមានក្បាច់រងស្បូវចាក់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍យ៉ាងល្អវិចិត្រផង។ រីឯក្បាច់លម្អតាមសសរជាប់ជញ្ជាំង និងក្បាច់លម្អស៊ុមទ្វារ-បង្អួចទាំងអស់ជុំវិញព្រះវិហារ ក៏ប្រើជាប្រភេទជាក្បាច់ពុម្ពស៊ីម៉ងត៍ដែរ។ ប៉ុន្តែយ៉ាងណាក្តី គេសម្គាល់ឃើញសន្លឹកទ្វារ-បង្អួចនៃព្រះវិហារនេះ ជាប្រភេទសន្លឹកទ្វារ-បង្អួចធ្វើអំពីឈើលាតយ៉ាងសាមញ្ញ ពុំមានរចនាក្បាច់លម្អអ្វីច្រើនឡើយ ពោលគឺមានតែក្បាច់លើបន្ទះឈើត្រង់ចុងក្តារសន្លឹកទ្វារ-បង្អួចទល់មុខគ្នាតែប៉ុណ្ណោះ។
ចំណែកឯការលម្អលើហោជាងនៃព្រះវិហារវត្តរោងដំរីនេះ គេសង្កេតឃើញមានលក្ខណៈដូចគ្នាទាំងសងខាង ពោលគឺសន្លឹកក្បាច់ដូចគ្នាទាំងហោជាងមុខ និងហោជាងក្រោយ។ នៅត្រង់កណ្តាលផ្ទៃហោជាងទាំងពីរ គឺគេរចនាឱ្យមានជារូបជើងពានទ្រគម្ពីរ និងផ្លិតចាមរ ហើយនៅចុងកំពូលមានពន្លឺរង្សី។ ស្ថិតនៅសងខាងរូបនេះ គឺមានឆ័ត្ររួតមួយគូ ព្រមទាំងមានឆ្លាក់ក្បាច់ភ្ញីទេសលាយព័ទ្ធជុំវិញពេញផ្ទៃហោជាង។ តាមរយៈលក្ខណៈក្បាច់លម្អលើហោជាងនេះ គេមើលឃើញដូចគ្នាទាំងស្រុងនឹងក្បាច់ហោជាងវត្តសំសមី (កសាងឆ្នាំ១៩៣១ បញ្ចុះសីមាឆ្នាំ១៩៤៤) ដែលស្ថិតក្នុងក្រុងព្រៃវែង។ សូមរម្លឹកថាបើផ្អែកតាមចារឹកមួយផ្ទាំងខាងលើ គេដឹងថាព្រះតេជគុណ យក់ យិម គឺជាព្រះចៅអធិការវត្តរោងដំរី ដែលព្រះអង្គធ្លាប់គង់នៅរៀនសូត្រក្នុងវត្តសំសមី មុននឹងនិមន្តមកធ្វើជាព្រះចៅអធិការវត្តរោងដំរី។
ចំពោះផ្នែកខាងក្នុងព្រះវិហារ គេសង់ឡើងឱ្យមានបីល្វែងយ៉ាងធំទូលាយ ពោលគឺល្វែងគ្រឹះនៅកណ្តាល និងអមដោយរបៀងសងខាងដូចព្រះវិហារជហ្វាបួនទូទៅដែរ។ ចំណែកឯនៅផ្នែកចុងខាងលិចនៃល្វែងគ្រឹះ គឺជាបល្ល័ង្កតម្កល់ព្រះជីវ៍ធំមួយ។ សូមរម្លឹកថា ក្នុងសម័យកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ គេបានយកព្រះវិហារវត្តនេះធ្វើជាកន្លែងចិញ្ចឹមជ្រូក។ ក្រោយសង្រ្គាមបញ្ចប់ទៅ ព្រះសង្ឃ និងពុទ្ធបរិស័ទបានរៀបចំជួសជុលព្រះវិហារវត្តនេះឡើងវិញជាច្រើនលើកច្រើនសារ។ ក្នុងឆ្នាំ១៩៨១ បានកសាងបល័ង្ក និងព្រះជីវ៍ថ្មី ហើយរហូតមកដល់ក្នុងឆ្នាំ២០០៨ ទើបគេបានលុបគំនូរចាស់លើជញ្ជាំងជុំវិញព្រះវិហារចោល ហើយសាងគំនូរជាថ្មីម្តងទៀត។ ទន្ទឹមនឹងនេះ ផ្អែកលើសំណេរកត់ត្រាក្នុងព្រះវិហារឱ្យដឹងថា ទាំងបល្ល័ង្ក ព្រះជីវ៍ និងគំនូរថ្មីក្នុងព្រះវិហារ គឺជាស្នាដៃជាងឈ្មោះ ភឿក ទ្រី។ គំនូរទាំងនោះសោត គឺជាគំនូររបៀបថ្មីនិយាយពីរឿងពុទ្ធប្រវត្តិ និងរឿងជាតកដូចបណ្តាព្រះវិហារសង់ថ្មីៗដែរ។
សរុបសេចក្តីមក ព្រះវិហារវត្តរោងដំរី គឺជាស្ថាបត្យកម្មព្រះពុទ្ធសាសនាចុងសម័យបារាំង ដែលធ្លាប់បានឆ្លងកាត់ការបំផ្លិចផ្លាញក្នុងសម័យសង្រ្គាម និងបានជួសជុលថែទាំគោរពបូជារាប់ជំនាន់មកហើយ។ ទម្រង់ស្ថាបត្យកម្ម ការលម្អស្ថាបត្យកម្ម និងទឹកដៃសិល្បៈគំនូរ ក៏បង្ហាញឱ្យឃើញពីការវិវឌ្ឍ និងការនិយមចូលចិត្តរបស់អ្នកស្រុកក្នុងផ្នែកសិល្បៈព្រះពុទ្ធសាសនាដែរ៕
អត្ថបទដោយ៖ ហៀង សុវណ្ណមរកត
